چگونه قرآن بخوانیم؟!

هر کاری برای خود آدابی دارد که باید رعایت شود هر وسیله دفترچه راهنمایی دارد که برای استفاده بهینه باید از راهنمایی هایش بهره جست حال اگر بخواهیم از وسیله عظیم انسان سازی استفاده کنیم با توجه به اینکه انسان موجودی است بس شگرف و مسائل مربوط به او خارج از وصف است. بنابراین استفاده از برنامه انسان سازی یعنی همان قرآن عظیم آگاهی هایی میطلبد که ما در این مجال از خود قرآن رهنمایی میجوییم برای رسیدن به فهم و درک آن چرا که پر بار بودن محتوای قرآن به تنهائی کافی نیست، باید موانع نیز از وجود ما و از محیط فکر و جان ما بر چیده شود تا به آن محتوای پر بار دست یابیم . باید یاد بگیریم چگونه از قرآن استفاده کنیم .

قرآن خود ما را راهنمایی میکند و در ابتدا میگوید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ»¹؛ هنگامی که قرآن می خوانی از شر شیطان مطرود شده به خدا پناه بر .

البته منظور تنها ذکر جمله (اعوذ بالله من الشیطان الرجیم) نیست، بلکه تخلق به آن شرط است یعنی ذکر این جمله مقدمه تحقق حالتی در نفس و جان انسان گردد، حالت توجه به خدا، حالت جدائی از هوی و هوس های سرکشی که مانع فهم و درک صحیح انسان است، حالت بیگانگی از تعصب ها و غرورها و خودخواهی ها و خود محوری هایی که انسان را وادار می کند که از همه چیز، حتی از سخنان خدا به نفع خواسته های انحرافیش استفاده کند.

و تا چنین حالتی در روح و جان انسان پیدا نشود، درک حقایق قرآن برای او ممکن نیست

بعد در تأکید آیه پیشین می فرماید: «إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَلَی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»² ؛ شیطان تسلطی بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند ندارد.

«إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُم بِهِ مُشْرِکُونَ»³ ؛  تنها تسلط او بر کسانی است که او را دوست می دارند و به رهبری و سرپرستی خود انتخابش کرده اند و آنها که او را شریک خدا در اطاعت و بندگی قرار داده اند.

اما ما از پناه بردن به خدا فقط جمله (اعوذ بالله من الشیطان الرجیم) را کافی میدانیم و جز این نیاموخته ایم، که اگر غیر از این بود تا کنون به نور ظاهر و باطن قرآن و عالم امکان رسیده بودیم.

در حدیث می خوانیم : لو لا ان الشیاطین یحومون حول قلوب بنی آدم لنظروا الی ملکوت السماوات ؛  اگر شیاطین در اطراف قلوب فرزندان آدم دور نمی زدند آنها می توانستند ملکوت و باطن آسمانها را ببینند.

به همین دلیل نخستین شرط برای رهروان راه حق ، تهذیب نفس و تقوا است ، که بدون آن انسان در ظلمات وهم ، گرفتار و در بیراهه ها سرگردان می شود.

و اگر می بینیم قرآن می گوید: این آیات الهی مایه هدایت برای پرهیزکاران است نیز اشاره به همین واقعیت است .

بسیار دیده ایم کسانی را که با تعصب و لجاجت و پیشداوریهای فردی یا گروهی به سراغ آیات قرآن می روند و بجای اینکه حقیقت را از قرآن درک کنند آنچه را خود می خواهند بر قرآن تحمیل می نمایند، و به تعبیر دیگر آنچه را که می خواهند در قرآن می جویند، نه آنچه را که خدا بیان فرموده ، و به جای اینکه قرآن مایه هدایتشان شود، بر انحرافشان می افزاید (البته نه قرآن که هوی و هوسهای سرکششان )

«فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَهُمْ وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَی رِجْسِهِمْ وَمَاتُواْ وَهُمْ کَافِرُونَ»⁴  اما آنها که ایمان آورده اند، آیات قرآن بر ایمانشان می افزاید و شاد می شوند و اما آنها که در دلهایشان بیماری است پلیدی تازه ای بر پلیدیشان می افزاید، از دنیا می روند در حالی که کافرند!

قرآن گویا با تعبیر رجیم می خواهد این واقعیت را تفهیم کند که به هنگام تلاوت قرآن، استکبار و غرور و تعصب را از خود دور کنید تا سرنوشتی همچون شیطان رجیم پیدا نکنید، و به جای درک حقیقت در پرتگاه کفر و بی ایمانی سقوط ننمائید.

آداب تلاوت قرآن

همه چیز نیاز به برنامه دارد مخصوصا بهره گیری از کتاب بزرگی همچون قرآن، به همین دلیل در خود قرآن برای تلاوت و بهره گیری از این آیات آداب و شرائطی بیان شده است :

1 - نخست می گوید: (قرآن را جز پاکان لمس ‍ نمی کنند) این تعبیر ممکن است هم اشاره به پاکیزگی ظاهری باشد که تماس گرفتن با خطوط قرآن باید توام با طهارت و وضو باشد، و هم اشاره به اینکه درک مفاهیم و محتوای این آیات تنها برای کسانی میسر است که پاک از رذائل اخلاقی باشند، تا صفات زشتی که بر دیده حقیقت بین انسان پرده می افکند، آنها را از مشاهده جمال حق محروم نگرداند.

2- پناه بردن به خداوند متعال از شر شیطان رانده شده.

در روایتی از امام صادق (علیهالسلام ) می خوانیم که در پاسخ این سوال که چگونه این دستور را عمل کنیم ؟ و چه بگوئیم ؟ فرمود بگو:

استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم و در روایت دیگری می خوانیم که امام به هنگام تلاوت سوره حمد فرمود: اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم، و اعوذ بالله ان یحضرون ؛ به خداوند شنوا و دانا از شیطان رجیم پناه می برم ، و هم به او پناه می برم از اینکه نزد من حضور یابند!

و همانگونه که در بالا گفتیم این پناه بردن نباید محدود به لفظ و سخن باشد بلکه باید در اعماق روح و جان نفوذ کند به گونه ای که انسان هنگام تلاوت قرآن از خوهای شیطانی جدا گردد، و به صفات الهی نزدیک شود، تا موانع فهم کلام حق از محیط فکر او برخیزد و جمال دلارای حقیقت را بدرستی ببیند.

بنابر این پناه بردن به خدا از شیطان هم در آغاز تلاوت قرآن لازم است و هم در تمام مدت تلاوت هر چند به زبان نباشد.

3- قرآن را باید به صورت "ترتیل " تلاوت کرد، یعنی شمرده ، و توام با تفکر «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا »⁵

در حدیثی در تفسیر این آیه از امام صادق (علیه السلام ) می خوانیم :

ان القرآن لا یقرء هذرمة ، و لکن یرتل ترتیلا، اذا مررت بایة فیها ذکر النار وقفت عندها، و تعوذت بالله من النار؛ قرآن را تند و دست و پا شکسته نباید خواند، بلکه باید به آرامی تلاوت کرد، هنگامی که به آیه ای می رسی که در آن ذکر آتش دوزخ شده است توقف می کنی (و می اندیشی ) و به خدا از آتش دوزخ پناه می بری!

4 - علاوه بر ترتیل ، دستور به "تدبر و تفکر" در آیات قرآن داده است آنجا که می گوید: آیا آنها در قرآن نمی اندیشند؟⁶ در حدیثی می خوانیم که اصحاب و یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) قرآن را ده آیه ده آیه از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) می آموختند، و ده آیه دوم را فرا نمی گرفتند مگر اینکه آنچه در آیات نخستین بود از علم و عمل بدانند.

و در حدیث دیگری از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم ) می خوانیم : اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه : قرآن را فصیح و روشن بخوانید و از شگفتیهای مفاهیم آن بهره گیرید.

5 - آنها که آیات قرآن را می شنوند نیز وظیفه ای دارند، وظیفه شان سکوت کردن ، سکوتی توام با اندیشه و تفکر: و اذا قرء القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلکم ترحمون ؛ هنگامی که قرآن خوانده می شود گوش ‍ فرا دهید و خاموش باشید تا مشمول رحمت حق شوید.

و اکنون که ماه رحمت است و درهای آسمان گشوده و ریزترین اعمال ما پذیرفته میشوند بکوشیم تا جدای از هواهای نفس شیطان رانده شده را هرچه بیشتر برانیم و در پناه خدا با تدبر و تأمل از اقیانوس قرآن سیراب شویم و دل و جانی در معارف والایش شستشو دهیم که راه نجات و سعادت همین است و بس. با امید یاری حق تعالی و رسیدن به نور قرآن انشاء الله.

پی نوشت ها :

1- سوره نحل آیه 98.

2- سوره نحل آیه 99.

3- سوره نحل آیه 100.

4- سوره توبه آیات 124و 125.

5- سوره مزمل آیه 4.

6- سوره نساء آیه 82.